Çanlar senin için çalıyor

Bir kitap okuyunca, o kitabın yazarını da okur insan.

Yazar ölüp gitmiş denilse de ölmemiştir aslında. Bak hâlâ anlatıyordur, hâlâ konuşuyordur sayfalar arasından. Sen okurken kendinle harmanlarsın o yazıyı. İçine alır, içine girer, orada yoğrulursun.

Yazılana kadar yazarından yazı, okunmaya başlandığında ise okuyanındır artık…

1940 yılında yazdığı “Çanlar Kimin İçin Çalıyor” kitabını okurken, sanki aradan 77 yıl geçmemiş gibi, sanki bugünmüş gibi konuştu benimle Ernest Hemingway.

Biyografisini okuduğumda neden bu kadar savaş yazıyorsun dedim ona. Bu kadar aşkla dolu bir adam olmana rağmen neden sana hiç zararı olmayan vahşi hayvanları avlamaya meraklısın dedim. Neden senin olmayan bir savaşa gidip de orada savaşıyorsun dedim.

Bilirsiniz; Çanlar Kimin İçin Çalıyor kitabı İspanya İç Savaşı’ndan bir zaman dilimini ve savaştaki birkaç kişinin öyküsünü anlatır. İç savaş 1936-1939 yılları arasında Milliyetçiler ile Cumhuriyetçiler arasında yaşanmış ve savaşı Milliyetçilerin kazanması ile sona ermiştir.

ABD vatandaşı olan Hemingway, bir görme bozukluğundan dolayı askere alınmadığı için I. Dünya Savaşı sırasında ABD Kızılhaç örgütünde cankurtaran sürücülüğü yapmış. 1918 yılında henüz 19 yaşındayken Avusturya-İtalya sınırında yaralanmış. Savaşta tanık olduğu olaylar ve özel yaşamına ilişkin anılar yaşam boyu belleğinden silinmemiş ve yazılarına esin kaynağı olmuş. (Neden bu kadar savaş yazıyorsun sorusunun cevabı.)

İspanya İç Savaşı sırasında çok sevdiği bu ülkeye savaş muhabiri olarak gitmiş Hemingway. Cumhuriyetçiler’in yanında yer alarak General Franco’ya karşı mücadeleye katılmış.

Savaş, boğa güreşi, avcılık, kayak, gezi gibi konulardaki yazılarına temel oluşturan serüvenlerden büyük tat alan Hemingway yaşamı tutkuyla seviyormuş. Coşkuyla yaşar, buna karşın ölümün gölgesi düşüncelerinden gitmezmiş. (Avcılık ile bir cana yaşama hakkı verme ya da onun yaşama hakkını elinden alma gücünü içinde hissetmek ona kendisini Tanrı gibi hissettiriyor olmalıydı. Kesin olmasa da, kendi hayatını kendisinin sonlandırmış olması da bu hisse tabi olabilir.)

Savaşta ve aşkta her şey mübahtır sözündeki gibi, yasakların ortadan kalktığı, cezai yaptırımın uygulanmayacağının bilindiği, hâttâ ‘ne kadar vahşet o kadar rütbe’ kuralının geçer olduğu savaş içerisinde her şey büyük yaşanıyor.

10. bölümde Pilar’ın anlattığı, Pablo’nun başı çektiği faşistleri öldürme sahnesindeki Piranha Psikolojisi misali, gittikçe artan ve şiddetlenerek çığrından çıkan bir vahşet mesela.

Belediye binasına tıkılan milliyetçilerin, dışarıya bırakılmadan önce papaz tarafından günahları çıkartılması, dışarıya çıktıkları anda ise halk tarafından vücutlarına sopalarla önce çekingen çekingen vurulması, ki sopalanan ile sopalayanlar yıllardır birbiriyle komşu, sonrasında azgınlaşıp vahşileşen halkın kan kokusu ile adeta bir cinnet haline girmesi ve ölümüne dövdükleri kişiyi kasabanın üzerine kurulduğu yar’dan aşağıya fırlatıp atmasıyla sonuçlanan bir delirme hali. Ve bunu insanın kanını donduracak kadar detaylı ve sert anlatan bir yazar. Bir yandan da öldüren ve ölenlerin iç seslerini en insanî boyuttan yazabilen bir yazar.

Yine 10. bölümde Pilar’ın ‘çirkin doğdum ben’ deyişiyle başlayan, bir kadının güzel olma, beğenilme ve aşık olunma arzusunun ne kadar yakıcı olduğunu anlattığı o bölüm:

“İnsanın içinde bir adam seni sevdi mi onu kör eden bir duygu var. Sen bu duyguyla onu kör edersin, kendini de kör edersin. Sonra bir gün hiçbir neden yokken seni gerçekte olduğun gibi çirkin görür, artık kör değildir. Sonra da sen onun seni gördüğü gibi kendini çirkin görürsün, erkeğini ve duygunu yitirirsin. Benim kadar çirkin olduğun zaman, bir kadının olabileceği kadar çirkin olduğun zaman, bir süre sonra bu duygu, o budalaca güzel olduğun duygusu yeniden ağır ağır serpilmeye başlar içinde. Sonra bu duygu iyice olgunlaştığında başka bir erkek görür seni, güzel olduğunu düşünür ve her şey yeniden başlar…”

Savaş içerisinde her şey büyük yaşanıyor demiştim ya; zamanın anlamını yitirmesinden olsa gerek aşk da büyük yaşanıyor. Üç günlük zaman içinde Maria ile Robert Jordan’ın birbirine bu denli aşk ile dolmaları başka nasıl açıklanabilir? Jordan’ın “şimdi” ile olan iç konuşması, içinde olduğu durumda “sonra”nın olmadığını bilmesine rağmen sürekli gelecekle ilgili hayaller kurması ve bunları anlatması, aşka ve hayallere tıutanarak savaşın acımasızlığından bir nebze de olsa sıyrılması.

Daha önce o kokuyu koklamamış birine o kokuyu nasıl tarif edersiniz? Fırından yeni çıkmış ekmek derseniz herkes bilir o kokuyu da, ölümün kokusunu nasıl dile getirirsiniz?

Pilar’ın ağzından o kokuyu böyle dile getirmiş Hemingway:

“Fırtına sırasında gemide lombarlar kapatıldığında duyulan bir kokuya benzer biraz. Ya da Madrid’teki tepeden aşağıya, Puente de Toledo’ya inmelisin sabahın erken saatinde, matadero’ya (mezbahaya) gitmelisin. Oraya Manzanares’ten gelen sis çöktüğünde, ıslak kaldırımda durmalı ve kesilen hayvanların kanını içmek için gün doğmadan önce gelen yaşlı kadını beklemelisin. Şalına bürünmüş, yüzü külrengi, gözleri çukura kaçmış bir kadındır o. Çenesinde ve yanaklarında, kısacası balmumu gibi bembeyaz yüzünde fasulye tohumlarından fışkıran filizler gibi yaşlılık kılları bitmiş, böylesi yaşlı bir kadın matadero’dan karşına çıktığında, kollarınla onu sıkı sıkıya sar Inglés, kendine çek onu ve dudaklarından öp, işte o zaman kokunun öbür parçasını da öğrenirsin.” (Buraya kısa bir pasajını yazdığım, 271. sayfada başlayıp 273. sayfada devam eden ölüm ve doğum kokusu betimlemeleri etkiledi beni)

Kitapta sayfalar boyu bu iç sesi duydum ben. Kitapta bir yandan vahşi savaş devam ediyordu, yazar bir yandan doğanın güzelliği ile bu vahşeti dengeliyordu, karakterler ise sıcak evlerinde huzurla yaşamanın özlemini çekiyordu. Ne menem bir şeydi bu savaş! Kimse savaşmak istemiyordu. Kimse kimseyi öldürmek istemiyordu. Bir yandan da savaş bir an önce bitsin istediklerinden dolayı herkes her an ölmeye ve öldürmeye hazırdı. Uçuracağı köprüyü gözetleyen Jordan köprüdeki nöbetçinin gözlerini görmek istemiyordu mesela. Onu yakından tanımak istemiyordu.

“Ama bir insanı vurmak, koca adamlar olduğumuz halde kardeşine el kaldırmak gibi bir duygu veriyor.”

375. sayfada İspanyanın hiçbir zaman Hıristiyan bir ülke olmadığından söz ediliyor:

“Halk kiliseden uzaklaşmıştı, çünkü kilise hükümetteydi ve hükümet de hep yozlaşmıştı. Reform hareketinin ulaşamadığı tek ülke burasıydı. İşte Engizisyonun ceremesini bunlar çekiyordu.”

(Benim düşündüğümü mü düşündünüz siz de?)

Dağlarda süren savaş hayatını okurken hep içimden ah bir cep telefonları olsaydı keşke dedim. Ne kadar çok şey kolaylaşacaktı o zaman. Şimdi biz iletişim çağında tek tık ile dünyanın bir ucuna ulaşmaya alışmışken, ulak ile haberleşmek insanda sabırsızlık etkisi yaratıyor elbette. Hele de ulaşması gereken mesajın yerine ulaşmasını engelleyen Marty gibi bir psikopat varken ortada, ki bir çok psikopat savaş ile kendilerini var etmişlerdir. İnsanları, ülkeleri, dolayısıyla dünyayı ateşe atmaktan zerre kadar çekinmeyen bu psikopatlardan dünya çok çekmiştir. Marty gibi birinin de Karkov gibi her şeyin aslını astarını bilen güçlü bir gazeteciden korkusu vardır. Karkov der ki;

“Bilir misiniz ki, ben Sovyetler Birliği’ndeyken insanlar Azerbaycan’da bir kasabada herhangi bir adaletsizlik söz konusu olduğunda bana, Pravda’ya yazarlar. Bunu biliyor muydunuz? ‘Karkov bize yardım eder’ derler.”

İyiliğin kötülüğü boğduğu bir cümledir bu…

Davanın devamlılığı için milliyetçilerle çatışan dava arkadaşları Sordo’ya yardıma gitmemeleri hepsini kahreder. Hemingway, Jordan ve takımının karşı dağdaki çatışmayı duyarak ve arkadaşlarının öldüğünü bilerek soğukkanlı kalmaya çalışmalarını anlatırken, bir yandan da Sordo’nun ölümle ve yaşamakla ilgili düşüncelerini anlatır.

“Ölmek hiçbir şeydi. Ama yaşamak, bir tepenin yamacında rüzgârla salınan bir buğday tarlasıydı. Yaşamak gökyüzünde dolanan bir atmacaydı. Tahılın savrulduğu, samanların uçuştuğu harman yerinde, tozlar içinde duran toprak bir testideki suydu yaşamak. Bacaklarının arasındaki bir attı yaşamak; bir bacağının altındaki karabinaydı, bir tepeydi, bir koyaktı, bir dereydi kenarında vadinin uzak kıyısında, tepelerin ötesindeki ağaçların uzandığı…”

Pablo’nun önceki zaferinin ardından mala olan düşkünlüğü ile heyecanının ve ataklılığının sönükleşmesi kadınının dahi onu önemsememesine yol açar. Davaya ihanetin kıyısından dönmesine rağmen, iş bitince kendinden olmayanları gözünü kırpmadan öldürerek onların da atlarına konması onun giderek kapitalisleşmesine bir örnektir.

Kaybedecek şeyi ne kadar çoksa o kadar korkak olur insan.

Or vice versa.

Kaybedecek şeyin ne kadar azsa o kadar gözü kara olur insan…

Romanın baş karakteri Robert Jordan Hemingway’di, Hemingway’de Nâzım’ı gördüm bazen de.

Neden senin olmayan bir savaşa gidip de orada savaşıyorsun diye sormuştum Hemingway’e ya da Jordan’a yazının başında hani;

Nâzım cevaplamış onu sanki:

“beyaz gömleğinle bir laboratuvarda

insanlar için ölebileceksin,

hem de yüzünü bile görmediğin insanlar için,

hem de hiç kimse seni buna zorlamamışken,

hem de en güzel en gerçek şeyin

yaşamak olduğunu bildiğin halde…”

Roman boyu doyumsuz güzellikte sözlerle karşılaştım. Hepsini yazmak mümkün değilse de birkaçını paylaşmak isterim:

“Ama ister Tanrı’yla olsun, ister Tanrı’sız, adam öldürmenin bir günah olduğunu düşünüyorum.”

“Şöyle bir düşünülüp taşınıldığında iyi insanların hepsinin de neşeli oldukları ortaya çıkar. Neşeli olmak her zaman iyidir, bir şeyin de göstergesidir. Daha yaşarken ölümsüzlüğe ulaşmak gibi bir şeydir.”

“Bazen bir köprü, kitlelerin geleceğinin üzerine kurulduğu bir dönüm noktası olup çıkardı. İnsan soyunun mutluluğu için birkaç insanın hayatı ateşe atılabilirdi!”

“Sen beni sevmesen de ben seni ikimize yetecek kadar seviyorum.”

“Uğruna savaştığımız her şey gibi seviyorum seni. Seni özgürlüğü, haysiyeti, bütün insanların çalışma ve aç kalmama haklarını sevdiğim gibi seviyorum. Seni savunduğumuz Madrid’i sevdiğim gibi seviyorum ve ölen bütün yoldaşlarımı sevdiğim gibi.”

“Zaten bu savaş büyük bir aptallık.”

“Dizlerinin üzerinde yaşamaktansa, ayaklarının üzerinde öl.”

“Bana kalırsa savaştan sonra adam öldürme yüzünden çok kefaret ödemek zorunda kalınacak. Eğer savaştan sonra dinimiz olmazsa, o zaman sanırım herkesin adam öldürme suçundan aranabilmesi için bir uygar günah ödeme biçimi kurulmalı, yoksa gerçek ve insanca bir yaşam temelinden yoksun kalırız.”

“Öldüğün zaman ne hangi ulustan olduğun, ne de hangi siyasete bağlı olduğun anlaşılır.”

“İnsanın pisliğini örtmemesi özgürlük değildir. Kediden daha özgür bir hayvan yoktur ama kedi pisliğini gömer.”

Roman boyu hiç çan sesi yoktu. Peki nereden geliyordu romanın ismi o zaman?

Romanın adının nereden geldiği, kitabın girişindeki sözde yazıyor aslında.

Şair John Donne’ın bir katedralde başrahip olduğu dönemdeki vaazlarından birinden alıntı olan bu söz şöyle der:

“Bir ada değildir insan, bütün hiç değildir bir başına; anakaranın bir parçasıdır, bir damladır okyanusta; bir toprak tanesini alıp götürse deniz, küçülür Avrupa, sanki yiten bir burunmuş, dostlarının ya da senin bir yurtluğunmuş gibi, ölünce bir insan eksilirim ben, çünkü insanoğlunun bir parçasıyım; işte bundandır ki çanlar kimin için çalıyor diye sorma; çanlar senin için çalıyor.”

Yazımın sonunda kitabın sonunu okuyucuya bırakalım ve Cumhuriyetçilerin simgesi olan kırmızı karanfillere bir göz atmadan geçmeyelim.

Neden Kırmızı Karanfil?
Hikâye bu ya; Artemis avlanmaya çıkar bir gün. Av için kötü bir gündür ve eli boş döner avdan.
Ormanda flüt çalan genç bir çobana rastlar ve çobanın çaldığı müzik ile hayvanları kaçırdığını, o yüzden avdan eli boş döndüğünü düşünür. Çok kızar çobana ve genç adamın gözlerini oyup yere atar. Ancak çobanın masum olduğunu da anlar hemen. Öfkesinin kurbanı olmuştur tanrıça. Pişmandır ama yapabileceği bir şey de yoktur. Çobanın gözlerinin düştüğü toprakta ise iki çiçek açar. Kan kırmızısı iki karanfildir bu çiçekler. O gün bugündür dökülen masum kanın simgesidir kırmızı karanfil. Binlerce yıldır masumiyeti, sevgiyi, güzelliği, haksızlığı ve pişmanlığı barındırır kırmızı karanfiller. Erdemdir kırmızı karanfil, parayla satın alınamaz.

O yüzdendir ki nahak yere giden canlar kırmızı karanfillerle uğurlanır hep.

Uğurlar olsun, uğurlar olsun…

Artık savaşlar böyle değil elbette. Geçtiğimiz günlerde Serdar Kuzuloğlu‘nun bir anlatımında rastladığım gibi artık her şey;

“İnsanın iki tane fonksiyonu vardır. Birincisi üretim, ikincisi askerî. İnsan ya bir şey üretir, ya eline tüfek alır bir şey savunur ya da bir yer fetheder. Bugünün dünyasında ikisinin de anlamı ortadan kalkmış durumda. Artık üretimi insanlar yapmıyor. Bugün ordular öyle süngü tak, cepheye Allah Allah nidalarıyla koş değil. Virginia’dan, Nevada’dan adam evinden çıkıyor, Joystick’i eline alıyor, Pakistan’daki Drone’u uçuruyor, hedefi bombalıyor, sonra evine dönüp Play Station’da FIFA oynamaya devam ediyor.”

Değişse de değişmese de savaş her zaman acı ve gözyaşı içerir. Ancak insanoğlu hiçbir zaman savaşmaktan vageçmez.

Siz savaşı ne zannediyorsunuz bilmem ama ben savaştan korkarım.

Daha doğrusu; Savaşmaktan değil ama savaştan korkarım…

Kapak fotoğrafı, İspanya İç Savaṣında 1936 yılında, 17 yaṣındayken Barselona’da milis giysisiyle çekildiği fotoğrafla ikonlaṣan Marina Ginestà‘ya aittir ve Wikipedia sayfasından alınmıştır.